Монгол Улс дахь үндсэн хуульт ёсны төлөвшил,
Үндсэн хууль дахь парламентын эрх мэдэл
Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль бол үндэснийхээ оюуны чадавхид түшиглэн, бодит нөхцлөө харгалзан уламжлал шинэчлэлийн жам ёсыг тусгасан үзэл баримтлал бүхий манай ард түмний өөрсдийнх нь бүтээл туурвил мөн.
Б.Чимид Монгол Улсын Үндсэн
хуулийн эхийг баригч
Монгол Улс дахь үндсэн хуульт ёсны төлөвшил,Үндсэн хууль дахь
парламентын эрх мэдэл
Данзангийн Лүндээжанцан /Хуульзүйн шинжлэх ухааны доктор,
профессор/
Нэг. Түүхэн залгамж чанар буюу оршил
Аливаа улс үндэстний түүхэнд цаг хугацаа урсан өнгөрөвч ухаан төгс хүмүүний авах гээхийн ухааны сорилыг даван ач буян нь улам бүр тодрох түүхэн үйл явдал цөөнгүй. Тэнгэрээс тэтгэгдсэн суут богд Чингисийн Их Монгол Улс байгуулагдсан, “Их засаг” хууль тэрлэгдсэн, 1911, 1921 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал мандсан, 1990-ээд оны хувьсгалт үйл явц зэрэг нь монгол түмний хамгаас үнэт оройн дээд эрдэнэ болсон үндэсний тусгаар тогтнол, төрийн бүрэн эрхт байдлыг хамгаалан бэхжүүлэх, Монгол Улсын ариун гал голомт ашид мандан бадрах их түүхийн урсах цагийн тасаршгүй алтан хэлхээ шүтэн барилдахуй нь болсон үйл явдал мөн. Монгол Улсад Үндсэн хуульт ёс, БН засаглал тогтсон үйл явц монгол түүхийн ийм баларшгүй хуудасны нэгэнд зүй ёсоор тооцогдоно.
Өнгөрсөн зууны 20-иод оноос дэлхий дахины их хэрэг явдлын нөлөөн дор Монголын тал нутагт хүн төрөлхтөний төр, хууль цаазын үнэт зүйл болсон Үндсэн хуульт ёсны гэрэл гэгээ
тусав. Бидний монголчууд улс төрийн амьдралын дэвшилт үзэгдлээс огтхон ч хоцорсонгүй.
Бүр 1912 оноос Богд хаант Улсын Засгийн газар номч мэргэн хүмүүст даалгавар өгч энд тэндхийн улс орны үндсэн хуульт ёсыг судлуулахын зэрэгцээ тэр үеийн ардчилсан үзэлтнүүд Үндсэн хуулийн байгуулал тогтоох хүсэл эрмэлзэлтэйгээ илэрхийлсэн, эхэлж оролдсон баримтууд цөөнгүй байдаг ажээ. (Б.Чимид “Үндсэн хуулийг дээдлэх ёс. УБ.2006 он” 15 дахь талд). Тухайлбал, Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн даалгавраар эрдэмтэн Ж.Цэвээн “Улсын эрх” хэмээх Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал боловсруулж байсан юм. Харин 1922 онд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн төслийг Засгийн газрын түвшинд боловсруулах ажил албан ёсоор эхэлжээ.
Монгол Улс 1921-1924 онд “Монгол Улсын Ардын Засгийн газрын Хурлын түр зуурын дүрэм” (1920.09.20), “Улсын түр цагийн хурлын дүрэм (1920.09.20)”, “Тангаргийн гэрээ дүрэм” (1921.11.02) “Бүгд Найрамдах” засаг тогтоон явуулах Ардын Засгийн газрын тогтоол (1924.06.13), “Монгол Улсын Их Хурлын дүрэм” зэрэг тогтоол, дүрэм гаргажээ. Барууны ардчилсан гэх улс орны хууль зүйлийг судалж, орчуулах ажил ч хийгдэж байжээ. Ийнхүү Монгол Улсад үндсэн хуульт ёсны үр хөврөл бүрдэн байв. Ардчилсан үзэлтэн, номч мэргэн төрийн олон түшээ нар (Магсаржав хурц, Цэвээн Жамсранов, Д.Бодоо, Б.Цэрэндорж нарын зэрэг) хичээнгүйлэн зүтгэсээр Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах Комисс төслийг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж 1924 оны 11-р сарын 26-нд баталжээ.
Анхдугаар Үндсэн хуулиараа үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн үр дүнг хуульчлан баталгаажуулж БНУ-аа тунхагласан нь Монгол түмний түүхнээ мөнхрөх гавъяат үйл байв. Үндсэн хуулиар хамжлагат ёс, хаант төрийг халж жинхэнэ ардын эрхт, үндсэн хуульт ёсыг тогтоон Улсын дээд эрх барих газар, нутгийн захиргааны тухай, сонгох, сонгогдох эрхийн тухай, улсын орлого, зарлагын тухай, товчоор хэлэхэд Бүгд Найрамдах улсын зохион байгуулалт, эдийн засаг, санхүүгийн үндсийг хуульчлан баталгаажуулжээ.
Тухайн цаг үед дэлхий дахинаа болон ялангуяа Ази тивд, ардчилал, хүний эрхийн асуудал, Үндсэн хуульт ёсны ухамсар сэтгэлгээ ямар түвшинд байсан, Монгол Улсын төрийн тусгаар тогтнол, бүрэн эрхийн байдал төлөв, гадны нөлөө, дарамт шахалт (тухайлбал Коминтерний) зэрэг гадаад дотоод хүчин зүйлийг нарийн тунгааж үзвээс эдгээр нь үнэхээр цаг үеэсээ түрүүлсэн гэмээр зоримог, өнөөгийн хэллэгээр жинхэнэ шинэтгэлийн үзэл санаа байжээ. Тиймээс анхдугаар Үндсэн хуулийг ... бидний Монгол язгууртанд хэдэн зуун оноос нааш үзэгдсэнгүй гайхамшигт хэрэг .. болохыг хойч үеийнхэн нь бахархан тэмдэглэсээр байна.
Түүх гэгээн ухаарал “мунхаглал” (Мунхаглал гэснийг энд муу зүйл, муу ёрын хүчинд автан алдаж, эндэхийг хэлж байгаа юм) хосолсон үйл явдлын амьд бодит бичиглэл. Анхдугаар Үндсэн хуулийг шинэ цагийн, барууны либералуудын томьёолдог “Хууль Үндсэн хуультай’ жишихэд алдаатай, бас ч зарим нь хожимдоо алдаа эндэгдэлд хүргэсэн зүйлүүд агуулагдсаныг эдүгээ шүүмжлэхэд амар байж мэдэх. “Мунхаглалд” ч бас учир шалтгаан бий шүү дээ. Тухайн цаг дор Монгол Улс ертөнцийн ихэд хоцрогдсон, бие даан оршин тогтнох, хөгжин дэвжих чадал тэнхээ доройн дээр их гүрнүүдийн арааны шүлсийг асгаруулсан, шунан дурласан “хязгаар нутаг” байв. Манай улсад хэн нэгнийг түшиж бараадах, нөмөр нөөлөгт нь багтахаас өөр сонголт бараг л байсангүй. Үүнийг монгол түмнийхээ тусгаар тогтнолын үзэл санааг сэтгэл зүрхнийхээ тольт болгосон үндэсний ардчилсан үзэлтнүүд лавтайяа ухаарч, мэдэрч байсанд эргэлзэх юмгүй. Чухам хаашаа явах, хэнийг түших дээр өөр хоорондоо маргаж, бас “даарин дээр давс” гэгчээр энд, тэндхийн хорон санаатнуудын ятгалга, явуулга зөрчил тэмцэлд хүргэж байсан гашуун сургамж ч бий. Чухамдаа тэр үед гадаад хүчин зүйл нь Монгол Улсын Үндсэн хуульт ёсны хөгжлийн чиг хандлагад үлэмж нөлөөтэй байв. Хүн ардаа, ангичлан ялгаварлах, хөрөнгөтний нийгмийг алгасах, алс хэтийдээ эв хамтыг байгуулах, хувийн өмчийг үгүйсгэх, пролетари нарын дарангуйллыг нутагшуулах, үндэсний их түүх, соёлын өвийг шоовдорлох зэрэг 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиудын зарим санаа нь усны тунгалаг, өвсний соргогийг даган буянт мал сүргээ адгуулан аж төрж ирсэн Монгол хүний язгуурын мөн чанарт харш зүйл байжээ. Тэнд нэг нам, нэг үзэл суртлын дарангуйллыг хуульчлан баталгаажуулж, хүн өөрийнхөөрөө байж, өөрийгөө илэрхийлэх эрх чөлөөг хаасан, хүний эрх, эрх чөлөөний тухай томъёололууд нь өмчгүй, өмчлөх эрхгүй “савангийн хөөс” лугаа хэврэг, хоосон тунхаг төдий зүйл л байв. Тийм болохоор 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд нь мөнөөх либералуудынхаар “тунхаг Үндсэн хуулиуд” байсан гэж үзэхэд хүргэсэн.
Гэхдээ 1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хууль нь Монголын ард түмний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо бататган бэхжүүлэх, зуун зууны хоцрогдлыг арилгах, орчин цагийн соёл иргэншлийн үр шимийг хүртэн улсаа “улс шиг улс” болгох тэмцлийн түүхэн үе шат байсныг үгүйсгэх аргагүй юм. Эдгээр Үндсэн хуулиуд ахмад үеийн маань холч мэргэн ухаан, алсын хараа, тэсвэр тэвчээр, хатан зоригийн ач буянаар Монголын ард түмэн зовлон бэрхшээл, гарз хохирлыг туулан төр улсынхаа тусгаар тогтнолыг дэлхий даянаар хүлээн зөвшөөрүүлж Монгол Улс олон улсын хамтын нийгэмлэгийн бүрэн эрхт гишүүн нь болж чадсан юм. Тийм болохоор Монголын нэн шинэхэн (ХХ зууны) үеийн түүхийг зөвхөн гадны хүчин зүйл, дарамт шахалтаар бичигдсэн гажуудлын түүх аятай ойлгож ухаарах нь бас нэгэн зүйл мунхаглал болох бизээ. Түүхийн алдаа эндэгдэл (мунхаглал)- ээсээ сургамж авалгүй яахав. Энэ бол нийгмийн ёс суртахуун тунгалаг байх, алдаа завхрал давтагдахаас сэрэмжлэн хамгаалах арга ухаан. Гэхдээ л соёлжсон улс гүрнүүдийн түүх бичиглэл, албан ёсны үзэл баримтлал, лидерүүд, эрдэмтэн судлаачдын зохиол бүтээл, ярьж хэлж байгаагаас ажихад түүхэндээ тохиосон алдаа эндэгдэл энэ тэрийг хэт дөвийлгөх, улс төр, үзэл суртлын зөрчлийн зүйл болгох нь улс үндэстний ёс суртахуун, эв нэгдэлд халтай хэмээн цээрлэж цэрвэдэг байх юм. Жишээ нь жил бүр 9 дүгээр сард АНУ-ын Үндсэн хуулийн өдөр тохиодог бөгөөд 300 шахам жилийн тэртээ америкийн ардчилсан үзэлтнүүд Үндсэн хуулиа хэлэлцэн батлах үедээ боолыг иргэн гэж үзэх үү, үгүй юу хэмээн Өмнөд Хойдод хуваагдан ихэд маргаж 5 боолын 3-ыг нь л иргэн гэж тооцох тухай тохирсныг нь үндэсний улс төрийн лут зөвшилцөл, түүхэн ололт гээд л сурталчилж байх жишээтэй.
Бидний Монголчуудын хувьд анхны Үндсэн хуулиараа тунхагласан эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг ардчиллын өлгийд тооцогддог Англи, Францад л гэхэд өнгөрсөн зууны 40-50-иад онд л нэг юм хүлээн зөвшөөрсөн биз дээ. Түүх түүхээрээ байх сайхан юм даа. Түүхийг эдүгээчилж болохгүй, түүхэн ухаарлын үүднээс хандах ёстой. Түүхийнхээ сайн сайхан, гэрэл гэгээтэй бүхнээ түших, хар цагааныг ялган, авах гээхийн мэргэн ухаанаар хандах нь улс үндэсний түүхийн урсах цагийн хэлхээ, залгамж чанар бат бэхийн шинж ээ.
1990 оноос ардчиллын шинэ давалгаанд дэлхийн их, бага улс орнууд бараг бүгд өртөв. Монголд ч ардчиллын үзэл санаа түгэн үр дүнд нь Монголын ард түмний Үндэсний Зөвшилцлийн их гэрээ болсон ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлагдав. Нийгмийн улс төрийн дарангуйллын тогтолцоог ардчилсан төр ёсны тогтолцоогоор халж хүний эрх, эрх чөлөөг хуульчлан баталгаажуулснаараа, хүний эрх, эрх чөлөөний жинхэнэ баталгаа болсон хувийн өмчид суурилсан эдийн засгийн чөлөөт зах зээлийн харилцааг төлөвшүүлэх эхлэлийг тавьж, амьдралын хэв маяг, үнэт зүйлсийн баримжааг үндсээр нь өөрчилсөнөөрөө энэ бол хувьсгалт үйл явц болсон юм .
Энэ түүхэн үйл явцын амьд гэрч нь, идэвхтэй оролцогч нь байх хувь тавилан бидний үеийнхэнд ногдсон юм. Энэ бол өвөг дээдэс, ахмад үеийнхээ бидэнд итгэж гардуулсан тусгаар тогтносон бүрэн эрхт Монгол Улсаа хүн төрөлхтөний төр ёс, хууль цаазын орчин цагийн үнэт зүйлс болох ардчилал, хүний эрх чөлөө, зах зээлийн харилцааны жам ёсных нь хөгжлийн замаар авч явах түүхэн их хариуцлага болой. Ангаж цангасан атар хээр нутагт маань ардчилсан үндсэн хуульт ёсны үндэс соёолох нь тэр ээ.
Хоёр. Бяцхан дурсамж
1990 оны намар шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах асуудал нийгмийн улс төрийн амьдралын гол сэдэв болж байлаа. Энэ үед хуульч бид ч бас гар хумхин зүгээр суухыг хүссэнгүй. Би өөрийн найз хуульч эрдэмтэн Ч.Энхбаатар, Н.Чинбат, гарын шавь Ж.Элбэгсайхан, Б.Мандахбилэг нарыг цуглуулж, Үндсэн хуулийн бие даасан хувилбар гаргая гэж хэлэхэд тэд маань дэмжсэн юм. Ингээд бид Үндсэн хуулийн төслийнхөө бүтцийг эхэлж тохиролцов.
Аль болох монгол хэллэгтэй, монгол хувилбар байх нь зүйтэй гэж ярилцаад улсын нэрийг Монгол Улс гэж нэрлэх, хуулийнхаа нэрийг Тулгар цааз гэж нэрлэхээр тогтсон юм. Учир нь хууль гэдэг монголоор цааз гэсэн үг юм. Хаули гэдэг манж үг цааз гэдэг монгол үгтэй хоршин хууль цааз гэж хэлэгддэг болсон. Ингэхээр Үндсэн хууль бол гол тулгуур, анхдагч хууль учраас тулгар цааз гэхэд болно гэж тогтлоо.
Ингээд оршил хэсэгт нь:
• Монголчууд бид өвөг дээдсийнхээ цогцлуулан бадраасан улс гэр, төр ёс, сүр сүлдээ үүрд мандуулан;
• Монгол түмнийхээ эрх чөлөө, төрөлх орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн бүтэн байдал, нийгмийн шударга ёсоо эрхэмлэн;
• Ертөнцийн соёл иргэншил, амар амгаланг дээдлэн;
• Улс орондоо хүмүүнлэг нийгэм төлөвшүүлэн хөгжүүлэх чин зорилгоор Монгол Улсын тулгар цаазаа батлан тунхаглаж байна хэмээн бичсэн юм.
Тэргүүн бүлэг нь Монгол Улсын бүрэн төгөлдөр эрх. Дэд бүлэг нь Хүний эрх. Гутгаар бүлэг нь Цааз тогтоох засаглал, Дөтгөөр бүлэг нь гүйцэтгэх засаглал, Тавдугаар бүлэг нь нутгийн захиргаа, Зургаадугаар бүлэг нь шүүх засаглал, Тулгар цаазын хяналт, Долдугаар бүлэг нь Монгол Улсын тулгар цаазыг өөрчлөх гэсэн 7 бүлэг 91 зүйлтэйгээр төсөл боловсруулж Ерөнхийлөгч П.Очирбатад 1990 оны 10 дугаар сарын дундуур гардуулсан юм.
Энэ төслийг жинхэнэ Монгол үг хэллэг найруулгатай болгоход түүхийн ухааны доктор З.Лонжид гуай үнэнхүү сэтгэлээсээ оролцсоныг тодхон санаж байна.
Бидний төслийн дараагаар Анлид сурч байсан Б.Баабар өөрийн боловсруулсан төслөө комисст ирүүлсэн. Тэрчлэн Ногоон нам бас төсөл ирүүлснийг санаж байна. 1991 онд Үндсэн хуулийн төслийг ард түмнээр Их цааз нэртэйгээр хэлэлцүүлж олон түмэн шүүмжлэлтэй хандаж улмаар АИХ дээр Улсын нэр, хуулийн нэр дээр маргаан мэтгэлцээн болж БНМУ-ын Их засгийн хууль нэртэй 2-р хэлэлцүүлэгт орж Монгол Улсын Үндсэн хууль гэсэн нэрэн дээр түүхэн сонголт хийсэн билээ.
Гурав. Асуудал, санал
Би өнөөдөр хувь судлаачийн хувьд, энэ чиглэлийн хичээл заадаг багшийн хувьд энэ лекцийг унших гэж байна. Өнгөрсөн хавар зөвлөлдөх ардчилал ба үндсэн хууль хуралд тавьсан илтгэлдээ дурдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаарх байр суурин дээрээ хэвээрээ байна.
Төр улсаа парламент, Засгийн газар, шүүхтэй нийт иргэн, иргэний нийгэмтэй нь нэгэн гэр бүл хэмээвээс төрийн эрх мэдэл хуваарилахуй нь гишүүдийнх нь хоорондын харилцааны дүрэм журам юм. Харин Үндсэн хуульт ёс, ардчилал, иргэний нийгэм, хууль дээдлэхүй нь шүтэн барилдахуйн нь үндэс болой. Ардчилал үгүй бол Үндсэн хуульт ёс, эрх мэдлийн хуваарилалт үгүй, эрх мэдлийн хуваарилалт үгүй бол хүний эрх, эрх чөлөө баталгаагүй, иргэний нийгэм төлөвшөөгүй бол ардчилал төгс бус шүү дээ.
Нөгөө талаар төр нь иргэний нийгэмтэй, төв засаг нь нутгийн удирдлагатай эрх мэдлээ тэнцвэржүүлээгүй бол эрх мэдлийн төвлөрөл, дарангуйлал тогтох, хүний эрх, эрх чөлөө зөрчигдөх аюулаас хамгаалах найдвартай хана хэрэм үгүй. Онолын хувьд ч арга зүйн хувьд ч үлэмж ач холбогдол бүхий эдгээр асуудлын талаар их бичиж маргаж байна. Би бээр ч судлаачийн хувьд үзэл бодлоо илэрхийлсээр ирсэн болно.
Монголын оюун санааны амьдрал, нийгэм-улс төрийн бодит байдалд Өрнөдөд шинэ эрч хүчээр өрнөн буй ардчиллын шинэ давалгаа сайнаар ч, саараар ч тусч байна. Даяаршин буй ертөнцөд арга ч үгүй юм бизээ. 1990-ээд онд ардчиллын шинэ хүчит давалгаа амьдралд үл нийцэх номлол “изм”-үүдийг үндэс юутай нь булга татан пост коммунист орон зай руу Берлиний ханыг зад дайран цутгав. Гэхдээ энэ давалгаа тийм ч цэвэр тунгалаг биш ажээ. Их үер, давалгаа хэзээ л тунгалаг байлаа даа. Ардчиллын давалгаанд баруун, зүүн тийшээ хэтэртлээ хэлбийсэн туйлшралын зүйлүүд хөвөн, сонгодог (консерватист гэвэл илүү оновчтой мэт) төрт ёсны үнэт зүйлд тооцогдсоор ирсэн бүгд найрамдах засаглал, Үндсэн хуульт ёсны хөдлөшгүй чанар, парламентат ёсны давуу тал ч шүүмжлэлийн бай болж байна. Төрт ёсыг ор тас үгүйсгэдэг анархизмын хойд дүр элдэв хэлбэрээр тодрох, үндсэрхэх явцуу үзэл газар авах хандлага ч илэрч байна. Сүм хийдийн хана хэрэмд ч ан цав гарч шашин номын газар улс төржиж, олон улс орныг дамнан зэвсэглэсэн бүлэглэл болон хувирч одоогоор бүхэл бүтэн хоёр тивд заналхийлэл үүсгэв /Исламын улс/.
Ер нь либералууд хэзээнээс л уламжлал, залгамж чанарт дургүй шүү дээ. Би бээр судлаачийн хувьд либерал ардчиллыг шууд туйлшрал гэх гээгүй, харин хүний эрх, эрх чөлөөний далбаан дор элдэв туйлшрал нуугддагаас сэрэмжлүүлэх санаатай нэгэн.
Либерал ардчиллын давалгааны туйлшралын сүүдэр
онолын хувьд ч, практик үйл ажиллагаанд ч тусч байгааг үгүйсгэх аргагүй. Тухайлбал, эрх мэдлийн салбаруудын бие даасан байдалд өрөөсгөлөөр хандах, төрийн удирдлагын уламжлал, залгамж чанар алдагдах (зарим нөхцөлд Д.Л.), парламентын олонхи, цөөнхийн харилцаанд зөвшилцлийн механизмыг үл ойшоодог зэргийг дурдах хэрэгтэй. Бүхэлдээ төрийн эрх мэдлийг саармагжуулах тогтолцоо (эрх зүйн орчин, удирдлага, зохион байгуулалтын хөгжлийн чиг хандлага, үйл ажиллагааны арга хэлбэр г.м)-ны үндэс тавигдсан ч шийдвэрлэх асуудал онол судалгаа, арга зүйн хувьд цөөнгүй байна.
Үндсэн хууль нь гол агуулгаараа ямар нэг хэмжээгээр нийгмийн зөвшилцлийн гэрээ байдаг. Гэвч улс орон болгонд адил утгатай байдаггүй. Улс төрийн тогтолцоо (дэглэм)-нд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэж буй үүрэг болон Үндсэн хуулийн үзэл санаа, нийгмийн улс төрийн тогтолцооны бодит байдал (“байх ёстой” болон “байгаагийн”)-ын зөрүү зэрэг үзүүлэлтээс нь хамааруулан Үндсэн хуульт ёсыг “хөтөлбөр-Үндсэн хууль”- тай болон “хууль-Үндсэн хууль”-тай гэж ялган авч үзсэн байна. (М.Дюверже Улс төрийн байгууламж 15-16 дахь талд).
Тухайлбал өнөө үеийн хөгжин буй улс орны Үндсэн хуулийн бичвэр нь бодит байдалд оршин буй дэглэмтэйгээ авцалдаа холбоо багатай, улс төрийн төгс төгөлдөр байгууллыг тунхагласан байдаг ч амьдралд хэрэгждэггүй байна. М.Дюверже ийм төрлийн Үндсэн хуулийг “хөтөлбөр-Үндсэн хууль” гэж нэрлээд ийм Үндсэн хуулиуд Үндсэн хуулийн сонгодог ойлголтыг гуйвуулж байдаг” гэжээ.
Үндсэн хууль нь улс орны бодит төрийн байгуулал, тухайн оршиж буй тогтолцоог тодорхойлсон эх бичвэр бөгөөд үзэл санаа нь юуны өмнө оновчтой, авцалдаатай зохион байгуулалт бөгөөд тийм Үндсэн хуулийг “хууль-Үндсэн хууль” гэж нэрлэдэг байна. Гэлээ ч “хууль-Үндсэн хуульт” дэглэмд ч байх ёстой-н болон “байгаа”-гийн зөрчил байдаг бөгөөд Үндсэн хууль зүйл ангиараа тодорхойлсон “дэглэмтэй яг нийцэж байна гэж үгүй эх бичвэр хэзээ ч бодит нөхцөл байдалд тохирдоггүй. Харин хоорондын ялгаа нь багавтар байдаг” ажээ.
Үндсэн хууль үйлчилж эхэлснээс хойш хорин дөрвөн жил шахам хугацаа улиран одож, нийгэм, эдийн засаг, улс төр, оюун санааны амьдралд маш олон хувирал өөрчлөлт бий болсон нь тодорхой. Энэ бүхэнтэй уялдан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орох үндэслэл, эрэлт хэрэгцээ шаардлага бий болов. Улс төрийн зөрчил, маргааныг гудамжинд, хүчирхийллийн аргаар бус хуулийн хүрээнд парламент дотроо шийдвэрлэж байхыг бодит ардчиллын илрэл гэж ойлгодог. Энэ ч учраас Үндсэн хуулийн өөрийнх нь нэг гол чиг үүрэг бол улс төрийн зөрчил, хямралыг зохицуулах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх явдал юм. Гэвч нийгэмд болж бүтэхгүй байсан бүхий л зүйл (эдийн засгийн хүндрэл, бэрхшээл, ядуурал, засгийн газрын тогтворгүй байдал, улс төрийн намын үйл ажиллагааны согог дутагдал зэрэг)-ийг дан ганц Үндсэн хуулийн зохицуулалт хоцорсноос, тогтолцооны гажигаас шалтгаалсан хэмээн Үндсэн хууль руу бүгдийг чихэж болохгүй. Нөгөө талаар Улсын Их Хурал, төрийн тэргүүн Ерөнхийлөгч, Засгийн газар гэсэн хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн дээд институцийн төрийн тогтолцоонд эзлэх байр, гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлага, маш тодорхой байхаас төрийн тогтолцоо ч, улс орны хөгжил дэвшил ч шууд хамааралтайг умартаж болохгүй цаг үетэй тулж байна. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэсэн ардын үг бодитоороо бий болчихоод удаж байна.
Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тогтоосон төрийн байгуулалд Британи маягийн эрх мэдлийг төвлөрүүлсэн хэлбэрийн шинж илүү илэрдэг. Парламентын сонгуульд ялсан нам засгийн газраа шууд байгуулдаг, хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл, намын удирдлага гурав нэг хүний гарт бодитой төвлөрдөг зэрэг нь Вестминстерийн системийн үндсэн шинж билээ. Түүнчлэн дийлэнх-олонхийн сонгуулийн системээр дэмжигдсэн хоёр том намын систем, түүний үр дүнд парламентад үүсдэг хэт олонхи, хэт цөөнхийн харьцаа эрх мэдэл төвлөрөх улс төрийн орчинг бүрдүүлж байдаг.
Эдгээр шинж манай төрийн байгуулалд мөн илэрдэг бөгөөд манай Үндсэн хуулийн эрх зүйн зохицуулалт эрх мэдлийн төвлөрлийг дэмжиж, баталгаажуулсан шинжтэй. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу УИХ-ын сонгуульд ялсан нам Ерөнхий сайдын нэрийг дэвшүүлж, Ерөнхийлөгч түүний нэрийг УИХ-д танилцуулдаг. Ялсан нам ихэвчлэн намынхаа даргыг дэвшүүлдэг жишиг 1998 оноос эхлэн тогтсон. Ингэснээр нэг хүн УИХ-ын олонхийг хянаж, Засгийн газрыг тэргүүлж, ялсан намын удирдлагыг атгах бололцоо нээгдсэн бөгөөд энэ нь удаа дараа сонгодог байдлаараа илэрсэн билээ. Ийм бололцоог УИХ-ын сонгуулийн дийлэнх-олонхийн систем, өнөөдрийн бодит байдал болоод байгаа намын систем хоёр илт өдөөж өгдөг байна. Манай энэ тогтолцоо нь үнэн чанартаа эрх баригч намын ноёрхол юм, зарим үед хуучин тогтолцооноос зарчмын ялгаа тун бага харагддаг.
Намын системийн зохицуулалтаас харахад Британид нам хүчтэй хөгжиж, хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоёр нь намын шугамаар харилцан ууссан явдал эрх мэдэл хуваарилах онолын жишээ болж байсан XVIII зууны Британийг XX зуун гэхэд эрх мэдэл төвлөрөх системийн сонгодог жишээ болтол өөрчилсөн юм.
“Сонгуульт дарангуйлал” хэмээгдэх энэ системд намын дарга парламентын олонхийг гардан зохион байгуулж, засгийн газраа тэргүүлдэг. Парламентад хэт олонхи, хэт цөөнхи гэсэн хоёр хүчин сөргөлдөж, олонхи нь хууль тогтоох эрх мэдлийг бүрэн хянаж, намынх нь дарга гүйцэтгэх эрх мэдлийг дангаараа хянах бололцоог олгодог.
Харин Германд нам хоорондын зөрчлийг парламентад хашиж, улс төржилтийг гагцхүү хууль тогтоох хүрээнд өрнүүлэн, гүйцэтгэх эрх мэдлийн бие даасан байдлыг хангах чиглэлд түлхүү анхаарчээ. Намуудын улс төрийн тэмцлийг эрх мэдлийг төвлөрүүлэх бус, харин эрх мэдэл хоорондын хуваарийг тэнцвэржүүлэх чиглэлд ХБНГУ-ын Үндсэн хууль зохицуулдаг. Энэ зохицуулалтыг европын нэлээд орон жишиг болгон авсан байна.
Парламентын засаглалтай улс гэхээр л парламентад нь бүх бүрэн эрх бөөгнөрөх ёстой гэж ойлгож болохгүй юм. Ирэх нэг хоёр жилээс шууд нүүр тулж буй өрийн дарамтаас эхлээд тохиож мэдэх бүх хүндрэл, бэрхшээлийг даван туулах чадавхийг бүрдүүлэх хөгжлийн зөв үндэс суурийг тавих, эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд төрийн тогтолцоо нь саатуулагч хүчин зүйл болох бус харин ч эдийн засгийн хүндрэлийн намгаас улс орноо авч гарах төрийн зөв тогтолцоог бэхжүүлж өгөх шаардлагатай байна. Иймд парламент, засгийн газрын хоорондын харилцааны зөв тэнцвэр, хяналтыг бий болгох шаардлагатай.
Хэрэв тогтолцоогоо засч өөрчлөхгүй бол улам бүр засаглалын хямрал нүүрлэхэд тулаад байгааг өдөр хоногоор цаг мөчөөр бидэнд ойлгуулж байна. Үндсэн хуулиа бид яаж хамгаалах вэ? Насыг нь яаж уртасгах вэ? Боловсронгуй болгож байж л үр шимийг нь үзнэ. АНУ-ын Үндсэн хууль 1787 онд анх батлагдсанаас хойш 228 жилд 27 удаагийн өөрчлөлт орсон бол БНСУ-д 1948-1987 оны хооронд 39 жилийн дотор 9 удаагийн нэмэлт өөрчлөлт оруулж 5 удаа бүх нийтийн санал асуулга явуулж, (дунд нь бас 3 удаагийн төрийн эргэлт, 2 удаа иргэний хувьсгал болсон) байж одоогийн тогтвортой тогтолцоог бий болгож чаджээ.
Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэдэг санаа улс төрчдийн нойрыг сэргээдэг гэсэн үг байдаг. АНУ-ын Үндсэн хуулийг өөрчилье гэдэг санал 200 гаад жилийн хугацаанд 5000 гаруй гарсан ч тэдгээрээс 26-27 нь л нэмэлт байдлаар орсон. Хамгийн сүүлд 1992 онд конгрессын гишүүний цалинг тогтоосон заалтыг дараагийн сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаанаас эхлэн мөрдөх тухай нэмэлт оруулсан байх жишээтэй
Монгол Улс парламентын Бүгд Найрамдах Улс юм бол Ерөнхийлөгчийг бүх ард түмнээс сонгож байгаа нь засаглалын хэлбэрийн зөрчлийг агуулж Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах юм уу холимог Бүгд Найрамдах Улсын хэлбэртэй улс болгон харагдуулахын сацуу бодитой бэрхшээлүүдийг бий болгож байна. Иймд төрийн тэргүүн- Ерөнхийлөгчийг парламентын гишүүд дээр өргөтгөсөн төлөөлөл оруулж сонгодог парламентын засаглалтай улсуудын төрийн тэргүүнээ тодруулдаг жишгээр нь явахаас өөр аргагүй байна. Нэгэнт ийм жишгээр явбал Ерөнхийлөгчид байгаа хууль санаачлах эрхийг хасах шаардлагатай болно. Харин хориг тавих эрхийг нь хэвээр үлдээх нь эрх мэдлийг тэнцвэржүүлэх нэг арга хэрэгслийг хадгалж буй хэрэг юм.
Парламентын засаглалтай улсад парламент, засгийн газар хоёрын эрх мэдлийн хооронд хяналт-тэнцлийг хэрхэн хангах вэ? гэдэг асуудал тулгардаг. Энэхүү хяналт, тэнцлийг хангахын тулд улс улсад янз янзын механизм бодож олж, хэрэглэсэн байдгийг бид мэднэ. Эдгээрээс хамгийн түгээмэл суурь зохицуулалт нь парламент улс төрийн санаачлагаараа гүйцэтгэх эрх мэдлийн бие даасан байдалд халдах оролцоог хязгаарлахад чиглэсэн парламентыг хоёр танхимд хуваах, парламентад эрсдэл үүсгэх гэсэн хоёр механизм юм. Хоёр шатлалтай юм уу хоёр танхимтай парламентыг бий болгох санал олонтаа гарч байгаа ч манай улсын хувьд нэгэнт нэг танхимтай парламентыг сонгож авсан түүгээрээ явах хандлага зонхилж байна. Үнэндээ өөрчлөх боломж ч хомс байна. Ийм нөхцөлд наад зах нь Улсын Их Хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүний үүрэгт ажлыг хавсран гүйцэтгэхийг хязгаарлах, болиулах чиглэлд Үндсэн хуульд тодорхой заах шаардлага урган гарч байна.
Түүнчлэн Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүний тооны дээд хязгаарыг 12-оос хэтрэхгүй байхаар тогтоож, тэдгээрийн дийлэнх буюу 8-9 яамыг нэр заан Үндсэн хуульд суулгаж өгөөд Ерөнхий сайдад зөвхөн 3-4 Засгийн газрын гишүүн тодорхой асуудал эрхэлсэн сайдыг тухайн цаг үеийн эрэлт хэрэгцээ, шаардлагаас үндэслэн Үндсэн хуульд заасан хязгаарт багтаан оруулж ирэх эрхийг өгөх нь зүйтэй байна.
Парламентад эрсдэл үүсгэхдээ Япон зэрэг орны Ерөнхий сайд парламентын доод танхимыг тараах эрх эдэлдэг жишгийг нэг танхимтай парламенттай манай улсад тохирохгүй гэж үзээд зөвхөн хаант засаглалтай оронд ерөнхий сайд парламентыг тараах эрхтэй, тийм учраас энд бүгд найрамдах улсын жишгийг авбал дээр гэж үзэж байна. Товчхон түүх сөхвөл, төрийн эрх барих дээд байгууллага болох УИХ-ын дархлааг хамаагүй сулруулж болохгүй гэж тухайн үед Улсын Бага Хурлын гишүүд, АИХ-ын депутатууд үзэж байсан гэдгийг энд хэлэх хэрэгтэй. баланс буюу хяналт, тэнцвэрийн асуудал болох Парламентад эрсдэл үүсгэх УИХ-ыг тарааж хугацаанаас өмнө сонгууль зарлах асуудлыг томьёолох даалгаврыг Депутатын хорооноос авч байснаа санаж байна.
- Төсвийг хугацаанд нь батлаж чадаагүй
- Засгийн газрыг нэгэн бүрэн эрхийн хугацаанд гурваас дээш удаа огцруулах гэх мэт үндэслэлүүдийг цувруулан бичиж янз бүрээр л томьёолж байлаа.
Харин 1992 онд анх орсон Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүйн үзсэнээр буюу эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно гэдэг дээр 1999 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр Үндсэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Улсын Их хуралд өргөн мэдүүлсэнээс хойш дөчин таван хоногийн дотор Улсын Их Хурал хэлэлцэн шийдвэрлэж чадаагүй бол өөрөө тарах буюу эсхүл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг тараах шийдвэр гаргана хэмээн нэмсэн юм.
Парламентын засагт парламент нь засгийн газраа байгуулж чадахгүй байна гэдэг бол парламентын засгийн шинжээ алдаж байгаа явдал учир үүнийхээ хариуцлагыг парламент институцийн хувьд дангаараа хүлээх ёстой агаад хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийн хооронд зуучлах үүрэгтэй төрийн тэргүүн энэ хариуцлагыг хөндлөнгөөс тооцож, парламентыг тараадаг нийтлэг жишигтэйг ХБНГУ, БНЧУ, БНУУ гэх мэт олон орны жишээн дээр харж болно. Тиймээс энэ заалт өмнөх хувилбарынхаа доголдолтой талыг зассан байна. Нэгд, хэдийгээр “өөрөө тарах” тухай хөндсөн байгаа боловч энэ удаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болзол бүрдмэгц бүрэн эрхийнхээ хүрээнд бие даан шийдвэр гаргах эрхтэй болж байна. Ингэснээр парламентад хариуцлага хүлээлгэж, эрсдэл үүрүүлж байгаа юм.
Хоёрт, УИХ тарах нөхцөл УИХ-д тарах сонирхол үүссэн эсэхээс үл хамааран бүрдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, тарах эсэх нь өөрийнх нь дур зоргын хэрэг байхаа нэгэнт больсон хэрэг юм. Үүгээрээ санкцийн шинж нь улам тодорч байна. Уул нь парламентад эрсдлийг илүү бодит байдлаар үүсгэж байгаа тохиолдол нь Парламент Засгийн газарт итгэл үзүүлэхээс татгалзсан нөхцөлд Засгийн газрын хүсэлтээр Ерөнхийлөгч хямралын шалтгааныг үнэлэн цэгнэж эсхүл Засгийн газрыг огцруулах, эсхүл Парламентыг тараах шийдвэрийн аль нэгийг гаргадаг журам юм. Манайд энэ журмыг нутагшуулснаар л парламент бодит хариуцлага хүлээдэг, эрсдэл үүрдэг болно. Тэрнээс биш 45 хоногийн дотор Ерөнхий сайдыг томилж чадахгүй байх гэдэг нь зүгээр л тунхаглал гэж шүүмжлэх хүмүүс ч байна.
Ерөнхий сайдыг 45 хоногийн дотор хэлэлцэн шийдвэрлэж чадаагүй бол гэдэг дээрх заалт нь Үндсэн хуульд 1999 онд оруулсан долоон нэмэлт, өөрчлөлтийн нэг нь юм. Ер нь эдгээр долоон нэмэлт, өөрчлөлтийн алийг нь цааш нь үргэлжлүүлж, алийг нь хүчингүй болгох вэ гэдэг асуудлыг нэг мөр шийдвэрлэж, алдаагаа засах цаг нэгэнт тулжээ.
Хэдийгээр УИХ-ын чуулган чуулах хугацаа 75-ыг 50 болгосон ч 2000 оноос хойшхи бүхий л чуулган 75-аас доошгүй ажлын өдөр чуулсан байдаг. Эндээс харвал УИХ-ын чуулах хугацааг заавал хагас жил тутам нэг удаа гэлгүй улирал тутам 35-аас доошгүй ажлын өдөр чуулахаар болговол хууль тогтоох байнгын байгууллага гэдэг шинжиндээ илүүтэй нийцнэ.
Болохгүй бол үгүй ядаж хуучнаар нь 75-аас доошгүй ажлын өдөр байлгах нь зүйтэй байна.
Хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх хүрэлцэн ирснээр чуулганыг хүчинтэйд тооцох заалтыг халж дийлэнх олонхоор (51-ээс дээш) гэж хуучныг нь сэргээснээр олонхийн ардчиллаас зөвшилцлийн ардчилалд шилжих нөхцөл бүрдэнэ.
Хуульд өөрөөр заагаагүй бол саналаа илээр гаргаж шийдвэрлэх заалтын дагуу ард түмний элч-төрийн түшээгийн өгсөн санал нээлттэй байх нь сөргөөсөө эерэг тал нь илүүтэй гэж үзэж байна. Гэхдээ нууцаар санал хураах шаардлагатай зарим асуудлууд бодит амьдрал дээр байгаа юм. Тухайлбал Улсын Их Хурлын дарга, дэд даргыг Улсын Их Хурлын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа нууцаар гаргаж сонгоно гэсэн Үндсэн хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 1-ийг эргэж сэргээх нь зүйтэй юм.
Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчийг тав хоногийн дотор УИХ-д оруулах заалт мөн л улс төрийн амьдрал буюу улс төрийн намууд Ерөнхийлөгчийн харилцаанаас үүдсэн зайлшгүй шаардлагаас урган гарсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Сонгуульд олонх болсон эсхүл хамгийн олон суудал авсан нам Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчээ УИХ-д оруулж чадахгүй бол сонгуульд оролцсоны утга учир алдагдахад хүрнэ хэмээн тайлбарладаг. Ер нь Монгол Улс бол парламентын засаглал бүхий улсын хувьд Ерөнхийлөгчид шууд ба шууд бус замаар тодорхой бүрэн эрхүүдийг органик ба бусад хуулиар шилжүүлсээр байгаад эрх мэдлийн тэнцвэрийг алдагдуулав гэсэн судлаачдын шүүмжлэлийг хуваалцахаас аргагүйд хүрч байна. Органик хууль гэснээс Монгол улсад Үндсэн хуулиар зарим хуулийг органик эсхүл үндсэн хуулийн шинжтэй хууль гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрвөл тийм хуулийг арай өндөр босгоор баталж, өөрчилж байх, ингэснээр УИХ-ын, Ерөнхийлөгчийн зэрэг зарим чухал хуулиар хэн дуртай нь оролдох явдал багасана гэж үзэж байна.
УИХ-ын гишүүн Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүнээр хавсран ажиллахыг зөвшөөрсөн эл заалтыг эргэн харах шаардлага зүй ёсоор тавигдаад удаж байна.
XX зуунд төрийн эрх мэдлийг хуваарилах онолд гарсан нэг модернизаци бол хууль тогтоох байгууллагын гишүүн нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагын удирдлагад ажиллах боломжийг үгүйсгэхгүй гэсэн баримтлал юм. Англи зэрэг улсад анхнаасаа Засгийн газар парламентын хяналтад байх, үүний нэг илрэл нь Засгийн газрын гишүүд парламентад суух ёстой гэж үзэж ирсэн. Их Британийн бүрэлдэхүүнд байсан Энэтхэг, Австрали зэрэг оронд Засгийн газрын гишүүн ээлжит сонгуулиар парламентад сонгогдож чадахгүй бол сайдын албаа өгдөг. Гэхдээ манай улсын тухайд парламентын гишүүний тоо харьцангуй цөөн, нэг танхимтай учраас УИХ-ын гишүүдээс Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг бүхэлд нь бүрдүүлэх зохимжгүй гэдэг нь хэн бүхэнд тодорхой байна. Иймд Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын танхимын гишүүдийн дөрөвний нэгээс
хэтрэхгүй байхаар давхар байхыг хязгаарлаж өгөх нь зүйтэй гэж үзэж байгаа болно.
Манай зарим эрдэмтэн судлаачид, тухайлбал Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийн талаарх судалгаа хийсэн багийнхан “20-р дугаар зүйлд заасан Улсын Их хурал бол “төрийн эрх барих дээд байгууллага” гэсэн хэллэгийг үеэ өнгөрөөсөн, Монгол Улсын хяналт-тэнцвэрийн тогтолцоог бодитойгоор илэрхийлж чадахгүй хэллэг гэж үзэж байна. Үүний оронд “хууль тогтоох дээд байгууллага” гэсэн томьёоллыг санал болгож байна. Хэрэв өөрчлөлт хийх боломжтой бол Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн тухай 25 дугаар зүйлийн “онцгой” гэсэн үгийг хасч найруулахыг зөвлөж байна” хэмээн зөвлөмж болгожээ. (Монгол Улсад ардчиллыг бэхжүүлэхэд Үндсэн хуулийн гүйцэтгэсэн үүрэг: дүн шинжилгээ. УБ. 2015).
Төрийн засаглалын хэлбэр (парламентын БНУ уу, Ерөнхийлөгчийн БНУ уу) (Хаант засаглал уу Бүгд Найрамдах засаглал уу) -ийг тодорхойлох гол шалгуур нь төрийн эрх барих дээд байгууллага нь чухамдаа аль нь вэ гэдгээр оношлодог учраас энэ ойлголтыг хасахыг дэмжих боломжгүй юм. Гадаадын зарим орны Үндсэн хуульд ийм томъёолол байдгийг ч бодолцох л учиртай биз ээ. Тухайлбал Япон улсын Үндсэн хуулийн 41 дүгээр зүйлд, парламент бол улсын хуулийг дангаар тогтоодог, төрийн эрх мэдлийн дээд байгууллага гэжээ. Үүнийг төрийн эрх барих байгууллагын хэрэгжүүлдэг бүх эрх мэдэл, чиг үүргээс хамгийн чухал нь хууль тогтоох, хуулийн дээд хяналтыг хэрэгжүүлэх хэрэг хэмээн тайлбарладаг байна.
Ардчилсан орнуудаас Монгол Улсаас гадна зөвхөн Японд парламентыг ингэж томьёолдог нь өөр утга учиртай бөгөөд хааны дээд эрх хязгаарлагдсан, шинэ тогтолцоогоор хаанаас илүү эрхтэй субъект байгаа гэдгийг ард түмэнд ойлгуулахын үүднээс ийм заалт оруулсан гэж японы эрдэмтэд тайлбарладаг, гэхдээ өөрсдөө ч энэ томъёололд шүүмжлэлтэй ханддаг юм билээ.
Үндэсний зарим судлаачид төдийгүй сонгогч иргэдийн дунд Монгол Улсад парламтентын төлөвшил, хөгжил нь намын нөлөө улам нэмэгдэх, парламент барьцаа улам лавшруулж, эрх мэдлээ нэмэгдүүлэх, харин бусад институцийн эрх хязгаарлагдах чиглэлээр явж ирсэн. Маргаантай асуудлыг парламент бусдад тулгах замаар шийдвэрлэдэг учраас одоогийн парламент нь үнэн чанартаа бүхнийг мэддэг, бүхнийг шийддэг, хэнд ч захирагддаггүй 90-ээд оны өмнөх парламентаас өөрцгүй болсон. Ард нь нам хэмээх нууц ноёнтон өмнө ч байсан одоо ч байгаа гэсэн хатуу шүүмжлэл өрнөж байна. Эл шүүмжлэлээс тунгаан засч залруулах зүйл нэлээд байгаа нь бодит үнэн. Энэ асуудлыг судлаачид тавихдаа өнөөх л төрийн эрх барих дээд байгууллага, Улсын Их Хурлын онцгой бүрэн эрх гэсэн хоёр зүйлийг иш татаж байгаа юм. Ер нь ч дэлхий нийтийн хандлага огт өөр чиглэлээр буюу парламентын хэмжээлшгүй эрхийг хязгаарлах чиглэлд явсан бөгөөд үүнд рационал парламентаризмын агуулга оршино. Тухайлбал, Ерөнхийлөгчөөс парламентыг тараах (үүний үндэслэл нь манайхаас өргөн), Ерөнхий сайдыг огцруулбал нэгэн зэрэг орны хүнийг дэвшүүлэх зэрэг олон журмыг нэвтрүүлсэн. Манайх харин эдгээрээс ганц нэгийг нь хагас дутуу нэвтрүүлж, дүр эсгэсэн байдлаар хандаж байна. Иймд байдал олигтой дээрдэхгүй, төрийн тогтворгүй байдал, хямрал цаашдаа ч үргэлжлэх магадлалтай болоод байна.
Гэхдээ онцгой бүрэн эрхийн “онцгой” гэсэн үгийг хасахыг ч дэмжих боломжгүй. Учир нь Улсын Их Хурлын хэнтэй ч хуваалцаж болохгүй зөвхөн өөрөө хэрэгжүүлэх ёстой бүрэн эрхийг “онцгой” гэж тодотгосон хэрэг юм. Харин “онцгой” нь байгаад 25 дугаар зүйлд заасан бүрэн эрхүүдийн хэрэгжилтийн үр нөлөөнд дүн шинжилгээ хийж, зарим нэг өөрчлөлт л оруулж болох юм. Тухайлбал, Засгийн газрын гишүүнийг нэгбүрчлэн томилж байгааг Ерөнхий сайд нь Засгийн газрын гишүүдээ Ерөнхийлөгч болон Улсын Их Хуралд танилцуулснаар Улсын Их Хурлын тогтоол батлагдсанд тооцогдож танхимаа бие даан бүрдүүлэх байдлаар өөрчлөлт оруулах зэрэг асуудал юм.
Хууль тогтоох эрх мэдэл нь Үндсэн хууль хийгээд нийтээр дагаж мөрдөх хуулийг тогтоох, улсын төсөв батлах, түүнчлэн гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газрын үйл ажиллагаанд хяналт тавих эрхийн цогц юм.
Хууль тогтоох эрх мэдлийг ард түмнээс сонгогдсон төлөөлөгчид хэрэгжүүлэх ёстой. Тиймээс ч парламент – төрийн эрх мэдлийг хуваарилах тогтолцоонд үндэснийхээ эрх ашгийг илэрхийлсэн төрийн хууль тогтоох төлөөлөгчдийн байгууллага байдаг.
Хууль тогтоох эрх мэдэл нь Үндсэн хуулийн байгууламжаар, гүйцэтгэх ба шүүх эрх мэдэл нь хууль эрх зүйгээр хязгаарлагдана.
Парламент-бүтэц, зохион байгуулалтын хэлбэр байдаг бол парламентат ёс-түүний үйл ажиллагаа, бүрэн эрх, хүлээн зөвшөөрөгдөх чанарын талыг илэрхийлсэн ойлголт юм.
Энэ бүхнээс үзэхэд хууль тогтоох эрх мэдэл нь дан ганц хууль санаачлах хийгээд батлах хүрээгээр хязгаарлагдахгүй бөгөөд Засгийн газрыг бүрдүүлэх болон бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх, огцруулах, Засгийн газар болон төрийн бусад байгууллагуудын үйл ажиллагааг хянах, (асуулга асуух, буруушаасан тогтоол гаргах, үл итгэхээ илэрхийлэх, сайд нарыг чөлөөлөх, Засгийн газрыг огцруулах зэрэг хэлбэрээр хэрэгжинэ) зэрэг бүрэн эрхүүдийг багтаасан ойлголт.
Эндээс бид парламентын зарим бүрэн эрхийг тухайлбал, Засгийн газрын гишүүдийг хүн тус бүрээр хэлэлцэн томилох, чөлөөлөхийг Ерөнхий сайдын саналаар Ерөнхийлөгч батламжилдаг болгон шилжүүлэх саналыг тавьж байгаа юм. Ингэснээр төрийн эрх мэдлийн тогтолцоонд гүйцэтгэх эрх мэдлийн байр суурь бэхжиж, парламентын хяналт сайжрах юм.
Парламентын гишүүдийн тоо, парламентын гишүүний бүрэн эрхийн хугацаа, гишүүний насны доод босго, парламентын гишүүний халдашгүй байдал болоод хариуцлагын тогтолцоо зэрэгтэй холбоотой олон санал яригдаж байна. Арга ч үгүй юм. Үндсэн хууль үйлчилж ирсэн хорь гаруй жилийн хугацаанд бас нэлээд туршлага сургамж хуримтлагджээ.
Парламентын гишүүний тооны асуудлаар цөөлөх, нэмэх саналууд гардаг. Төрийн эрх барих дээд байгууллага хэтэрхий цөөхөн тооны гишүүнтэй байх нь төрийн дархлаанаас эхлээд засгийн эрх ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцэхгүй юм. Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэхэд гишүүдийн тооны хэд хэдэн хувилбар дээр санал хураасан юм. Үүнд: Үндсэн хуулийн эхний хэлэлцүүлэг дээр 102, 76, 55 гэсэн гурван тоон дээр олонх, цөөнх болж 233 депутат буюу 68 хувийн саналаар 102 гэсэн дээр тогтсон боловч хоёр дугаар хэлэлцүүлэг дээр дахин санал хурааж 76 болгосон байна. (БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулийн 2 дугаар хуралдааны тэмдэглэл. XXII боть. 10 дахь тал. ХН-249). Гишүүдийн тоог тогтооход 2-3 сая хүн амтай улсуудын парламентын гишүүдийн тоог баримжаалж 20-
30 жилийн дараах улсын хүн амын тооны өсөлтийг чиг баримжаа болгосны үндсэн дээр 102 гэсэн тоо гарч ирсэн юм. Харьцангуй цөөн хүн амтай ч өргөн уудам газар нутагтай, парламентын засаглалтай манай улсын хувьд парламентын гишүүдийн тоо 100 орчим байхад болохгүй гэх зүйлгүй юм. Гэвч төсөв зардлын хүндрэлээс эхлээд нийгмийн сэтгэл зүй үүнийг хүлээж авахад өнөөдөр ч бас л бэлэн биш байгаа нь бодит үнэн учраас 76 гишүүнтэй хэвээрээ үлдэхээс аргагүй байна.
Засгийн газрыг бүрдүүлэх асуудал, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх, эрх мэдлийн салбаруудын харилцааны асуудал, нутгийн удирдлага, үндсэн хуулийн дархлаа зэрэг бусад зарим асуудлаар оруулах нэмэлт, өөрчлөлт ч гарч ирэх нь тодорхой байна.
Үндсэн хууль дээдлэгдэх дархлаа ч гэж бий. Хэрэв Үндсэн хууль хүний эрхийн хамгаалалт, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтад гажуудал үүсгэсэн заалт агуулах ахул Үндсэн хуулийн дархлаанд сөргөөр нөлөөлнө. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль гаргасныгаа бид Үндсэн хуулийг дархлаатай болголоо гэж ойлгож болохгүй. Харин Үндсэн хуульд өөрт нь суулгаж өгөх шаардлагатай юм.
“Өөрчлөгдөхгүй хууль гэж үгүй. Харин төрийн байгууламжийн тогтолцоо түүний зарчмын суурь асуудлын хувьд Үндсэн хуулиар оролдох нь төр, улсын амьдралд хор учруулж болзошгүй байдаг. Учир нь Үндсэн хууль бол түр зуурын буюу хэсэг хугацааны хөтөлбөр биш. Харин ард түмний нэгэнт сонгосон зам болох нийгмийн яс булчингийн тогтолцоог язгуураар нь зангидсан, зүйл бүр нь авцалдаатай суурь хууль бөгөөд түүнээс аль нэг судсыг тасалбал бусад сүлжээндээ шарх үүсгэдэг. хэмээн Ч.Чимид багш хэлсэн байдаг.
Үндсэн хуульд зохих хэмжээний нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрэлт хэрэгцээ, нийгмийн шаардлага бодитой оршиж байгааг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Гэхдээ дээр дурдсанчлан Үндсэн хуулийн асуудалд алсыг сайн харахгүй, дутуу дулимаг, түргэн түүхий хандаж болохгүй гэдгийг бид энэ он жилүүдэд ухаарлаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа бид дахин алдах ёсгүй. Бас дутуу, буруу явсан хандлагад хөтлөгдөж цаг хугацаанд шахагдаж, судалгаа, тооцоо багатай сэтгэл хөдлөлөөр Үндсэн хуулиар оролдож болохгүй. Иймд бид долоо хэмжиж нэг огтол буюу туйлын хянуур нямбай хандах шаардлага тулгарч байна.
Монгол түмний гэгээн ухаарлын түүх үргэлжилсээр байна.
Сайн үйлс дэлгэртүгэй.
Эхлэл
Үе үеийн парламентын гишүүд, соёл, шинжлэх ухааны нэрт зүтгэлтнүүд, миний багш нар, мэргэжил нэгт нөхөд, оюутан залуучууд та бүхэнд энэхүү хүндэтгэлийн лекцэнд хүрэлцэн ирсэнд талархаж байна. Миний багш Үндсэн хуулийн эхийг баригч Бяраагийн Чимидийн хань Цээрэгзэн эгч маань үр хүүхдийнхээ хамт хүрэлцэн ирсэнд гүнээ талархал илэрхийлье.
http://www.parliament.mn/news/info/categories/77/pages/25797
http://www.parliament.mn/news/open/categories/30/pages/25799
No comments:
Post a Comment